Ruimte voor de Rivier: het rivierengebied van de toekomst

De uitdaging: de natuurlijke balans in het riviersysteem terugbrengen

Waterveiligheid, beschikbaarheid van zoetwater, een goede waterverdeling, scheepvaart, natuur en ruimte voor economische activiteiten zoals recreatie: het Nederlandse rivierenstelsel kent meerdere belangrijke functies. Om alle belangen van die functies te dienen, is er in de afgelopen decennia hard gewerkt aan het riviersysteem. Zo zijn ondieptes uitgegraven en bochten afgesneden om de rivieren bevaarbaar te houden, de oevers vastgelegd om erosie te voorkomen en stuwen aangebracht om waterpeilen in stand te houden in droge perioden. In deze pogingen de rivieren te beheersen, is het systeem uit zijn natuurlijke balans geraakt. Bij de ingrepen ontbrak het benodigde inzicht en een overkoepelend plan dat rekening hield met alle functies in het riviersysteem.

Dit leidde onder meer tot een ernstig geërodeerde rivierbodem en verdroging in de uiterwaarden. Tegelijkertijd zorgt klimaatverandering voor een groeiende onvoorspelbare waterafvoer. Tijdens perioden van te veel of juist te weinig water neemt de druk op het systeem steeds verder toe en ontstaan er spanningen tussen diverse belanghebbenden. Gemeenten willen bijvoorbeeld recreatiegebieden of stedelijke ontwikkelingen langs de rivier, terwijl de scheepvaart onbelemmerde vaarwegen vraagt. Ondertussen pleiten natuurorganisaties voor meer ruimte voor natuurlijke rivierprocessen, willen waterschappen de waterveiligheid garanderen en drinkwaterbedrijven hun inname locaties behouden.

Hoe zorg je ervoor dat al deze belangen gediend worden en, bovenal, met elkaar samenhangen? Om het riviersysteem weer gezond en veerkrachtig te maken, is een integraal programma nodig, waarin de focus verschuift van ad-hoc en eenzijdige oplossingen naar een langetermijnstrategie met multifunctionele oplossingen. Hiervoor is een nieuw samenwerkingsverband tussen drie ministeries, vijf provincies, negen waterschappen en meer dan 120 betrokken gemeenten nodig. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat vroeg Royal HaskoningDHV deze samenwerking te coördineren en een toekomstbestendig integraal programma op te stellen dat rekening houdt met alle stakeholders en rivierfuncties.

De oplossing: een programmaplan met handelingsperspectief

Samen met alle stakeholders is een integraal programma ontwikkeld: het programma Ruimte voor de Rivier. De kern van het programma? Door meer ruimte te geven aan de rivier en verdere erosie van de rivierbodem tegen te gaan, moeten de effecten van klimaatverandering beter opgevangen worden. Een gezonde rivier is beter in staat om grote hoeveelheden water te verwerken tijdens piekafvoeren, maar ook om water vast te houden in droge periodes.

De aanpak van het programma was niet alleen technisch van aard, maar vooral ook bestuurlijk en organisatorisch. Het coördineren van zoveel verschillende belangen en partijen vereist een intensieve samenwerking. Royal HaskoningDHV ondersteunde deze complexe samenwerking. Onze consultants van Strategie en Management zorgden ervoor dat alle belanghebben werden betrokken bij het proces. Op die manier ontstond gedeeld eigenaarschap. Daarvoor is een routekaart ontwikkeld en een werkplan voor het programma gemaakt, waarin alle benodigde werkzaamheden voor de eerste fase van het programma zijn beschreven, inclusief de bijbehorende organisatie, benodigde mensen en middelen.

Om het Ruimte voor de Rivier-programma te ondersteunen is een consortium opgericht. Naast rivierkundige experts van Royal HaskoningDHV nemen hydraulische specialisten van HKV Lijn in Water en specialisten van Ecorys op het gebied van de maatschappelijke kosten-batenanalyse hierin plaats. Het consortium is verantwoordelijk voor de technische aspecten van het programma, een milieueffectrapportage, een maatschappelijke kosten-batenanalyse en een reeks aan alternatieve oplossingen.

Het resultaat: integraal perspectief

Het Ruimte voor de Rivier-programma is een integraal en breed gedragen plan dat onder de nieuwe Omgevingswet valt. Een van de belangrijkste resultaten van het programma is de nieuwe manier van werken in het beheer van het riviersysteem. In plaats van afzonderlijke projecten en maatregelen wordt er nu vanuit een integraal perspectief naar de rivier gekeken. Dit betekent dat er bij elk toekomstig project - of het nu gaat om de verhoging van dijken, natuurontwikkeling of het uitdiepen van vaarwegen - rekening wordt gehouden met de effecten op het gehele riviersysteem.

Inmiddels is het nationale programma Ruimte voor de Rivier van start, gecoördineerd door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. De eerste stap van het programma? Het opstarten van verschillende ontwerpprocessen en pilotprojecten. Zo worden bijvoorbeeld pilots uitgevoerd om bodemerosie tegen te gaan door grote hoeveelheden zand toe te voegen aan de rivier; iets wat nooit eerder op deze schaal is gedaan. Ook wordt ontwerpend onderzoek gedaan om te bepalen hoeveel ruimte de rivier nodig heeft om gesteld te staan voor de hogere piekafvoeren in de toekomst.

Het programma heeft op bestuurlijk niveau een belangrijke verandering teweeggebracht. Er is nu een nauwere samenwerking tussen de verschillende overheden. Dit heeft niet alleen geleid tot een beter begrip van elkaars belangen, maar ook tot een gezamenlijke visie op de toekomst van het riviersysteem. De vele werksessies, maar ook bestuurlijke overleggen, die Royal HaskoningDHV faciliteerde, zorgden ervoor dat er minder polarisatie tussen de verschillende partijen is.

Kortom, het programma heeft niet alleen een concreet plan opgeleverd, maar ook een nieuwe manier van samenwerken geïntroduceerd die ervoor zorgt dat het Nederlandse riviersysteem weer veerkrachtig en duurzaam wordt. Het programma loopt naar verwachting tot 2050 door onder de naam Ruimte voor de Rivier, met steeds meer concrete stappen richting een gezonder en robuuster riviersysteem.